Samen voor gezondheid… Een project op initiatief van het Actieplatform Gezondheid en Solidariteit (APGS) viert zijn vijfde verjaardag. We brengen burgers en verenigingen uit verschillende sectoren samen en, sinds 2019, focussen we ons op het verband tussen gezondheid en mobiliteit. In wat volgt een overzicht van onze vooruitgang tot nu, waarbij ook hier de corona-crisis zonder waarschuwing zijn intrede deed.
Context
2017… Burgers en professionals uit verschillende sectoren uit het hele land komen samen om over gezondheid te praten. Meerbepaald over lokale projecten die steunen op burgerparticipatie die de gezondheid bevorderen en zo de ongelijkheid in gezondheid trachten te verminderen. Aan de wieg van dit evenement stond een groep professionals uit de gezondheidssector, de gezondheidsbevordering en de sociale sector, alsmede enkele inwoners die gepassioneerd zijn door en betrokken zijn bij burgerinitiatieven. Gesterkt door de inzet en de aanwezigheid van de burgers besluiten wij in 2019 het verband tussen gezondheid en mobiliteit uit te diepen. In 2020 heeft de gezondheidscrisis ook ons project op de proef gesteld, zeker het aspect van de burgerparticipatie. Niettemin hebben wij besloten het project te heroriënteren door te trachten de effecten van een lock-down op de mobiliteit in kaart te brengen. Wij hebben een analyse gedaan van verschillende artikelen hieromtrent, werkten aan een vragenlijst om getuigenissen van burgers te verzamelen en ontwikkelden een leesrooster om al dit materiaal met elkaar te vergelijken.
Wat volgt is een kort overzicht van dit werk, met getuigenissen, opmerkingen en vragen, en biedt u een glimp van onze reis door gezondheid en mobiliteit.
Mobiliteit, gezondheid en ongelijkheden
2019, we zijn nu vertrokken met het thema mobiliteit. We gaan eerst door een fase waarin we onze voorstellingen van wat dit thema omvat, definiëren en verzamelen. De conclusie is dat wij allen de overtuiging delen dat mobiliteit een factor is die onze gezondheid beïnvloedt, hetzij in positieve, hetzij in negatieve zin. Uit deze gedachtewisselingen komt een brede visie op mobiliteit naar voren: mobiliteit is het zich kunnen verplaatsen, zowel fysiek, dagelijks en op lange termijn (als we denken aan migratie bijvoorbeeld), als sociaal en virtueel .
Mobiliteit is nauw verbonden met gezondheid, d.w.z. zij is een “determinant van gezondheid”. In de eerste plaats omdat mobiliteit ons in staat stelt ons te verplaatsen, draagt zij bij tot onze lichaamsbeweging en is zij van belang voor onze autonomie en emancipatie. Het maakt ook dat we toegang hebben tot diensten (sociaal en gezondheid), voorzieningen (voeding, vrijetijdsbesteding) en maakt sociale contacten mogelijk. Ook kunnen reistijden van verschillende lengte onze levenskwaliteit beïnvloeden. Toegankelijkheid van mobiliteit voor iedereen is daarom van belang voor onze gezondheid. Toch zijn er nog te veel ongelijkheden, zowel geografisch (sommige wijken worden beter bediend door het openbaar vervoer dan andere), fysiek (openbare plaatsen zijn niet altijd aangepast aan personen met beperkte mobiliteit), financieel (reizen kan duur zijn), geslacht (een alleenstaande vrouw reist niet op dezelfde manier als een alleenstaande man), psychologisch (indrukken van onveiligheid op de weg, het nemen van risico’s), ecologisch (geluidshinder, toename van het verkeer) of administratief (verkeer van personen zonder papieren).
Deze ongelijkheden kunnen zich opstapelen, waardoor het vermogen van een persoon om te bewegen verder wordt belemmerd en uiteindelijk van invloed is op zijn gezondheid.
Wat is nu de invloed van corona in dit alles?
In maart 2020 zorgt de lock-down voor een ernstige beperking in onze bewegingsvrijheid, wat ook gevolgen heeft voor de gezondheid van de bevolking: uitstel van zorg, we gaan voor onze voedselbevoorrading naar de dichtstbijzijnde locatie, het aanbod vermindert, vermindering van sociale contacten, isolement, sedentaire levensstijl… Ook de geestelijke gezondheid van de Belgen krijgt een klap!
Ook hier weer zijn de gevolgen voor de gezondheid van de bevolking ongelijk verdeeld. Zoals beschreven in de media: de coronacrisis verergert reeds bestaande ongelijkheden en creëert zelfs nieuwe.
Om te documenteren hoe dit door onze groep wordt ervaren, voerden wij een tiental telefonische interviews uit. Dit was ook een manier om de band met de burgers in stand te houden, ondanks de stopzetting van de bijeenkomsten met hen. In wat volgt feedback van deze getuigenissen en onze gedachten over het onderwerp.
Terwijl sommigen hun bewegingsvrijheid zoveel mogelijk hebben beperkt (uit angst voor het virus, uit onwetendheid of onbegrip van bepaalde regels, uit angst voor controles), hebben anderen het wandelen herontdekt als middel bij uitstek om zich te verplaatsen: “Tijdens de opsluiting ben ik zwaarder geworden en mijn dokter heeft mij gevraagd meer aan lichaamsbeweging te doen, dus wandel ik veel en op die manier vermijd ik dat ik zoveel mogelijk contact met anderen”. Voor nog anderen werd mobiliteit tijdens de lock-down gemakkelijker: “Mijn man werkte niet, dus de auto was altijd beschikbaar”, “Mijn woon-werkverkeer duurt 40 minuten in plaats van de gebruikelijke 1,5 uur”.
Ongeacht waar ze wonen, voelden de ondervraagden allemaal een verbetering in hun omgeving tijdens de lock-down. Zij getuigen van een afname van lawaai en vervuiling en van een betere luchtkwaliteit: “Ik kon de afname van vervuiling op mijn huid en haar waarnemen: mijn ontschminkingswatje was schoon gedurende de hele tijd van de lock-down! “”Tijdens de lock-down waren alle dagen zoals autoloze zondagen.
Indien het uitstellen van zorg tijdens de lock-down niet rechtstreeks verband houdt met de mobiliteit, maar met het afzeggen van afspraken door de gezondheidsdiensten zelf, moet worden opgemerkt dat dit gevolgen kan hebben gehad voor de lichamelijke gezondheid van de mensen en dus voor hun mobiliteit: “Ik krijg regelmatig een behandeling aan mijn voet en daar heb ik tijdens de opsluiting geen gebruik van kunnen maken, ook al heeft dat gevolgen voor mijn vermogen om te lopen”. De digitalisering van de gezondheids- en sociale diensten om te voldoen aan de veiligheidsmaatregelen in verband met Covid doet de vraag rijzen naar de toegankelijkheid ervan: de digitale kloof is nog steeds zeer groot.
Zoals gezegd is mobiliteit, zoals wij die begrijpen, niet alleen dagelijks en onmiddellijk, maar gaat zij ook over grenzen heen, zoals deze persoon getuigt: “Mijn grootste spijt is dat ik niet naar Marokko kan gaan omdat de grenzen gesloten zijn en besmettingen zijn. Gewoonlijk ga ik elk jaar naar Marokko”.
De vermindering van de sociale contacten heeft sommige mensen in een staat van isolement gedompeld. De onmogelijkheid om familieleden te bezoeken is bijzonder moeilijk voor mensen die alleen wonen of kwetsbaar zijn. Deze getuigenissen stroken met de door Sciensano uitgevoerde enquête: bijna 60% van de ondervraagden is ontevreden over hun sociale contacten. In de gezondheidsenquête van 2018 was dat slechts 8% (1).
Ten slotte moet worden opgemerkt dat de gezondheidscrisis heeft geleid tot een nieuwe verdeling van de openbare ruimte: lange rijen op de trottoirs, tijdelijke voorzieningen, een toename van het aantal fietsers, enz.
Vandaag lijkt de tijd van de eerste lock-down ver weg, maar onze bewegingen zijn aan een nieuwe beperking onderworpen, zoals het dragen van mondmaskers in het openbaar vervoer en in drukbezochte openbare ruimten. Belemmert dit de mobiliteit van sommige mensen? Of kan deze maatregel hen integendeel geruststellen en hen in staat stellen naar buiten te durven gaan? Dit weten we niet.
Burgers nemen het voortouw
Er zijn verschillende burgerbewegingen en -initiatieven ontstaan om met spoed tegemoet te komen aan de behoeften van bepaalde bevolkingsgroepen die bijzonder kwetsbaar zijn door de gezondheidscrisis (2).
Veel kwetsbare mensen hebben moeilijkheden ondervonden om zich te bevoorraden om financiële redenen, maar ook om redenen van mobiliteit of toegang tot voeding. Als antwoord op deze moeilijkheden zijn in de buurten zelfhulpnetwerken ontstaan, gaande van het gezins- of buurtniveau tot meer gestructureerde initiatieven. Er zijn burgerbewegingen georganiseerd om voedsel in te zamelen (zoals “Collectmet”) of zelfs te bezorgen (zoals de Brigades populaires in Sint-Gillis).
Er zijn ook burgerinitiatieven ontstaan, die volgens de deelnemers echte leerscholen waren voor het organiseren van solidariteit. Zo hebben vrijwilligers zich in de buurt van Anderlecht georganiseerd om onverkochte goederen uit de winkels op te halen en opnieuw te verdelen, en daarbij hebben ze echte burgerzin ontdekt: “Met een groep vrienden hebben we tegen onszelf gezegd dat niet konden blijven toekijken, terwijl we wisten dat er in de buurt mensen zich in zeer moeilijke situaties bevonden…. De eerste stap, niet eenvoudig, was de managers van de kleine winkels in de omgeving ervan te overtuigen hun onverkochte voorraad op te geven en vervolgens over verzending na te denken. We wisten wie het nodig had, maar niet hoe deze mensen te benaderen? We moesten vertrouwen winnen… Toen hebben we ons georganiseerd; de groep vrijwilligers groeide, mond-tot-mond reclame werkte. Nu hebben we een goed gevoel in de buurt, we hebben het gevoel dat we deel uitmaken van een gemeenschap, een hechte gemeenschap,” merkt Olivier op.
Ook de burgers hebben zich de openbare ruimte opnieuw meer toegeëigend. Dit is bijvoorbeeld het geval met de open straat in Molenbeek. Hoe uit te kleine of te krappe appartementen ontsnappen en/of het isolement doorbreken zonder al te ver te gaan? De bewoners hebben het mogelijk gemaakt dat de straten gevuld zijn met kinderspelletjes en gesprekken tussen buren… Auto’s zijn niet toegestaan en de fysieke afstand wordt gerespecteerd!
In deze periode van lock-down en van verergering van de ongelijkheden konden wij dus vele burgerinitiatieven waarnemen die zo dicht mogelijk bij de realiteit ontstaan zijn. Wij geven slechts enkele voorbeelden, maar er zijn vele andere die eveneens getuigen van de creativiteit en de relevantie van deze acties. Zij hebben zich ontwikkeld als reactie op de behoeften en hebben zich snel aangepast aan veranderende omstandigheden, daar waar traditionele politieke mechanismen te traag op gang kwamen.
Naar belangenbehartiging voor de gemeenschap
Deze burgerinitiatieven geven blijk van een vermogen om te observeren en te luisteren naar mensen en buurten, om ontvankelijk te zijn, om na te denken en om elkaar te helpen. Zij versterken het reeds door het Agora-platform (3 ) verdedigde idee dat het dringend noodzakelijk is de burgers bij de besluitvorming te betrekken. In haar brief aan de Eerste Minister heeft dit platform, zoals zovele anderen, zijn verbazing uitgesproken over het profiel van de deskundigen die geacht worden ons beleid ten aanzien van deze pandemie te adviseren: gezondheidsactoren (epidemiologen, virologen) of economische actoren. Waar is er plaats voor de voor burgers? In de beheersing van deze gezondheidscrisis lijkt het dat de burger beschouwd wordt als de ontvanger van maatregelen die moeten worden opgevolgd, of zelfs als verantwoordelijk voor de verspreiding van het virus… door hem een rol te laten spelen, zoals het maken van mondmaskers en uitrusting voor onze verzorgers of het treffen van de hierboven geïllustreerde noodmaatregelen, ter compensatie van het gebrek aan vooruitziendheid of reactievermogen van het beleid. De burgers hebben echter blijk gegeven van vele andere vaardigheden en capaciteiten om initiatief te nemen.
Het project Samen voor Gezondheid zet in op de deskundigheid van de bewoners, deskundigen in hun eigen leven, in combinatie met die van verenigingen (in de sectoren permanente educatie, gezondheidsbevordering, sociale zaken, of andere bij de mobiliteit betrokken sectoren). Samen delen wij onze bevindingen en vragen, ondersteund in onze reflectie door studies, enquêtes, uitwisselingen en observaties gepresenteerd en bediscussieerd door andere verenigingen die deskundig zijn in mobiliteitskwesties (zoals Provélo, Responsible Young Drivers, IEB of Bral). De samenstelling en de werkwijze van de groep evolueert als gevolg van deze bijeenkomsten en debatten: er wordt een inventaris opgemaakt. Geleidelijk ontstaan er voorstellen en ideeën om tekortkomingen te verhelpen en in eenvoudige of meer complexe behoeften te voorzien. Samen denken we na over mogelijke veranderingen, we bouwen een gemeenschap op die pleit voor een meer rechtvaardige mobiliteit.
Bent u geïnteresseerd in deze thematiek? Vindt u uzelf terug in dit thema of in deze benaderingen? Neem contact met ons op!
Samen voor Gezondheid – Ensemble pour la Santé
Tekst met bijdragen van: Centre bruxellois de promotion de la santé, Centre local de promotion de la santé du Brabant-Wallon, Cultures&Santé, ESPRIst-ULiège en het Actieplatform Gezondheid en Solidariteit.
Referenties :
(1) Joskin A., en Henry A., “COVID-19 crisis: welke impact op het welzijn van de Belgen? “Federaal Planbureau, 2020, p.5.
(2). https://www.fdss.be/wp-content/uploads/R%C3%A9pertoire_Bruxelles_%C3%A0-destination-du-num%C3%A9ro-vert-2020-05-07-1.pdf
(3). Agora et Collectifs citoyens : “Lettre ouverte à Madame la Première Ministre” https://www.facebook.com/Agora.Brussels/photos/a.249779649050960/521773061851616/?type=3&theater