De biënale “Ensemble pour la Santé – Samen voor gezondheid” ging van start met 3 sprekers : Wim van Hees droeg de pet van “expert – acteur”, Christine Ferron “expert – wetenschapper” en de actrices van het Copion Theatre ten slotte droegen de pet van “ervaringsdeskundigen”. Ondanks deze verschillende profielen zijn hun visies op wat gezondheid is en hoe deze te verbeteren nauw met elkaar verweven en complementair. We vatten hieronder de 3 interventies samen.
Wat is gezondheid? Afgezien van de lichamelijke gezondheid die samenhangt met ziekte en letsel, laten we gezondheid voor één keer op een positieve manier definiëren. Gezondheid is niet enkel een na te streven doel, het is ook een hulpbron. Want, in goede gezondheid verkeren betekent de kans krijgen om ambities en projecten te verwezenlijken. Gezondheid gaat ook over het kunnen voldoen aan onze behoeften en er zijn voor degenen die we liefhebben. Gezondheid is dus niet alleen gerelateerd aan ziekte: het is een globaal en positief concept dat vele dimensies van het leven omvat.
Wat bepaalt onze gezondheid? Het concept van algemene gezondheid zoals hier beschreven heeft betrekking op gezondheid als geheel. Dit “geheel” kan worden beïnvloed door een reeks factoren, bekend als de determinanten van de gezondheid. Elke determinant draagt bij aan de gezondheiden en beïnvloedt ook de andere determinanten. (en maakt dus deel uit van een causale keten).
Deze factoren zijn gegroepeerd in categorieën en georganiseerd in de vorm van bogen, variërend van de dichtstbijzijnde tot de verste van het individu, zoals weergegeven in de afbeelding hierboven. In deze figuur zien we dat de gezondheid van individuen wordt beïnvloed door determinanten die verband houden met levensstijl, maar ook door sociale en gemeenschapsnetwerken. Determinanten die verband houden met leef- en werkomstandigheden beïnvloeden eveneens de gezondheid (bv. de kwaliteit van de huisvesting). Ten slotte hebben sociaal-economische, culturele en milieuomstandigheden een impact op de gezondheid van de mensen. Om de gezondheid van de mensen te verbeteren zijn er dus verschillende determinanten die kunnen worden aangepakt. Maar hoe?
Laten we beginnen met de politieke dimensie: het beleid heeft wel degelijk een impact op de gezondheid. Daarom spreken we beter van een “gezondheidsbevorderend beleid” en niet van een “gezondheidsbeleid”. We hebben gezien dat de gezondheid wordt beïnvloed door een groot aantal determinanten: er moet dus rekening gehouden worden met gezondheid in alle beleidsmaatregelen (bv. huisvesting, stadsplanning, milieu, enz.). We hebben het over “gezondheid in alle beleidsvormen» of «health in all policies”. Dit beleid moet op nationaal niveau worden uitgevoerd, maar ook op lokaal niveau. Burgemeesters spelen dus een belangrijke rol op gemeentelijk niveau. Maar het beleid moet ook gevoerd worden door andere beleidsmakers, zoals de directie van scholen en andere instellingen.
Levensomstandigheden beïnvloeden ook de gezondheid. Niet alle mensen hebben dezelfde levensomstandigheden, er is ongelijkheid op sociaal en milieuvlak die een invloed hebben op de gezondheid. Het is bijvoorbeeld mogelijk om statistieken tussen wijken te vergelijken en verschillen in de gezondheid van kinderen te zien. Het Copion Theatre gaat in op dit thema : twee mensen praten over hun financiële problemen om hun huis en medicijnen te betalen, hun angst om hun baan te verliezen en het niet-begrijpen van van institutionele beperkingen (“te veel papierwerk”). De behoefte aan een gezonde omgeving is dus een voorwaarde voor de gezondheid van individuen.
Tot slot wordt de gezondheid beïnvloed door het vermogen om te handelen, zowel collectief als individueel.
Op collectief niveau is het mogelijk om de gezondheid van individuen te bevorderen door mogelijkheden te creëren voor empowerment en participatie van de gemeenschap. Dit wordt communautaire actie genoemd: de mensen die het meest betrokken zijn bij het op te lossen probleem worden gemobiliseerd om prioriteiten vast te leggen, de doelstellingen van de acties op te lijsten en deze uit te voeren. Bovendien moet worden opgemerkt dat het niet is omdat de factoren ver van de individuen afstaan, dat zij hier niet kunnen op reageren. Door een gemeenschap te creëren, creëren ze een kans om het beleid ter discussie te stellen. Zoals Wim van Hees uitlegt, zijn beleidsmakers geneigd te geloven “dat ze beter weten dan anderen”, maar burgergroepen kunnen hen uitdagen, tegenwerken of aanzetten tot gezonde beslissingen. Wim van Hees, die een groep burgers vertegenwoordigt die Ademloos heet, getuigde over deze langdurige strijd om de stem van de burgers te laten horen over het plan voor de nieuwe Antwerpse ring en de impact ervan op de levenskwaliteit van omwonenden.
Op individueel niveau is de ontwikkeling van persoonlijke vaardigheden, onder meer via gezondheidseducatie, een strategie om meer te investeren. Deze vaardigheden – eenmaal ontwikkeld – stellen de burgers immers in staat hun competenties te ontwikkelen om het beleid uit te dagen, hun leefomgeving te verbeteren, zich uit te drukken in het publieke debat en het gezondheidszorgsysteem te doen evolueren.
Een betere gezondheid voor iedereen, zonder dat iemand uit de boot valt, vereist een voortdurende inzet en actie op alle niveaus van de samenleving. In een uiterst complexe Belgische samenleving, waarin de belangrijkste politieke oriëntaties niet altijd in overeenstemming zijn met de essentiële behoeften van de bevolking, is lokale burgeractie een bijzonder relevant middel om veranderingen ten gunste van de gezondheid tot stand te brengen. Pleiten voor een betere voeding in de scholen van uw kinderen, het creëren van een gemeenschappelijke tuin, het gebruik van braakliggende terreinen voor het collectief belang of het pleiten voor meer sociale huisvesting in uw gemeenschap zijn voorbeelden van acties die de gezondheid ten goede komen. Deze acties maken het mogelijk om sociale cohesie te herstellen, het vermogen van mensen te ontwikkelen om zich te uiten en te reageren, om burgers terug met hun omgeving te verbinden, om politici de weg vooruit te wijzen en om, hetgeen erg belangrijk is voor de burger en zijn gezondheid, directe invloed uit te oefenen op de determinanten van gezondheid voor de hele gemeenschap. De follow-up van de discussies die tijdens de biënnale «Samen voor Gezondheid» werden gehouden, toonde concreet aan hoe de acties werden uitgevoerd en hoe deze konden worden aangemoedigd. Er werd ook bekeken wat de ontwikkeling van deze acties in de weg staat en hoe we dit kunnen overwinnen. Tot slot heeft deze bijeenkomst ideeën opgeleverd voor het creëren van een nieuwe collectieve, lokale en participatieve dynamiek die de gezondheid bevordert.